Talennet Oekraïens

Wat is Oekraïense literatuur?
Onder de Oekraïense literatuur versta ik alle werken die in de Oekraïense taal zijn geschreven alsmede werken die in het Kerkslavisch of Oudoostslavisch werden geschreven in het Kievse Rijk. Bekende schrijvers die in het huidige Oekraïne woonden in de tijd dat het nog deel uitmaakte van het Russische Tsarenrijk of de Sovjet-Unie en die in het Russisch schreven, bijvoorbeeld Nikolaj Gogol en Isaak Babel, worden tot de Russische literatuur gerekend, niet tot de Oekraïense literatuur. De vader van Nikolaj Gogol schreef overigens wel verhalen in het Oekraïens (maar was geen groot schrijver, dus wordt hier verder niet genoemd).

De Middeleeuwen
De geschiedenis van de Oekraïense literatuur begint in de tijd van het Kievse Rijk, het Rijk van Roes.

De literaire traditie van Roes was nauw verbonden met de Byzantijnse en Bulgaarse literaire tradities. Het was een onderdeel van de Slavia Orthodoxa, de literaire gemeenschap van de Orthodoxe Slaven, die bestond van de 9e eeuw tot het begin van de Vroegmoderne Tijd. Werken werden vooral geschreven in het Kerkslavisch en soms in plaatselijke talen.

De literatuur van het middeleeuws Kievse Rijk wordt gekenmerkt door een ascetisch-christelijke houding. Het Kievse Rijk nam voornamelijk de ascetische Byzantijnse traditie over en niet de grootstedelijke cultuur met de antieke literatuur, die wijd verspreid was in Byzantium. Het antieke erfgoed, dat in Byzantium de basis werd van seculiere opvoeding, werd in Roes gezien als heidens en daarom schadelijk voor de menselijke ziel en zonder culturele waarde.

De literatuur van het Kievse Rijk stond vooral in dienst van het religieuze leven. Het belangrijkste principe van de middeleeuwse cultuur "imitatio" (nabootsing, mimesis) hield in dat cultuur, inclusief het literaire leven, in dienst stond van de navolging van religieuze voorbeelden. De verlossing van de ziel was daarom de belangrijkste taak van schrijvers. Vrijwel het gehele corpus van bekende literatuur was theologisch en religieus-onderwijzend georiënteerd, inclusief historische annalen. Dergelijke orthodoxe literatuur was bedoeld om in de lezer de vaardigheden van het goede christelijke leven op te wekken. De geschiedenis die in de annalen werd opgetekend, werd in de eerste plaats gezien als de vervulling van Gods voorzienigheid. Deze benadering veronderstelde geen artistieke fictie.

Een belangrijk werk uit deze tijd is "Het Igorlied", ook bekend als "Het Lied van de Veldtocht van Igor" dat geschreven werd aan het einde van de 12e eeuw. Het Igorlied gaat over de mislukte veldtocht van vorst Igor van het vorstendom Novgorod-Severski, in 1185 tegen de Polovtsi, plunderende nomaden.

De moderne tijd
In Oekraïne en Wit-Rusland vond in de 16e en 17e eeuw een literaire opleving plaats. De Europese cultuur bereikte Moskou via de invloed van Polen en Litouwen. Ideologische stromingen uit Moskou uit de 17e eeuw vertegenwoordigen verschillende houdingen ten opzichte van de Oekraïense en Wit-Russische cultuur, van categorische afwijzing tot ideaal voorbeeld. Een obstakel voor literaire uitwisseling was het feit dat in de Oekraïense en Wit-Russische literatuur aan de volkstaal evenveel waarde werd gehecht als aan het Kerkslavisch, terwijl in Rusland het Kerkslavisch lange tijd de enige literaire taal bleef. Lange tijd weigerde Rusland te erkennen dat Oekraïense en Wit-Russische werken andere literatuur in een andere taal waren, omdat Rusland hun taalvorm beschouwde als een verbasterde variant van het Kerkslavisch.

Toch vertaalden een aantal Moskouse auteurs boeken die in de gewone Oekraïense of Wit-Russische volkstaal waren geschreven. De werken van verschillende Oekraïense en Wit-Russische auteurs hadden grote invloed op de geschiedenis van de Moskouse literatuur, zoals de "Grammatica" van Meletius Smotritski, de "Synopsis" van Innokenti Gisel en ook de werken van Lavrenti Zizani, Mikola Diletski en Varlaam Jasinski werden in Rusland gelezen.

Uniek zijn de polemische werken van Ivan Visjenski en Meletius Smotritski en ook het werk van Theofan Prokopovitsj, met name zijn dramaturgie, is noemenswaardig in de literatuur van de barok. Het hoogtepunt van de Oekraïense literatuur uit de barokperiode is het werk van de dichter en filosoof Hrihori Skovoroda (1722-1794). Hij maakte vele reizen door het grondgebied van het huidige Oekraïne en de landen van Centraal-Europa met als doel de mensen beter te leren kennen. De rode draad in de filosofie van Hrigori Skovoroda was het probleem van geluk, dat door hem werd beschouwd als de onthulling van de goddelijke essentie van de mens, het openbaren van het talent dat God in de mens had gelegd en het werken volgens een roeping.

De opkomst van de nieuwe Oekraïense literatuur
Aan het einde van de 18e eeuw markeerde het burleske en mimetische gedicht "Aeneis" van Ivan Kotliarevski de opkomst van de nieuwste literaire Oekraïense taal en het begin van de moderne Oekraïense literatuur. In dit werk werd de Oekraïense humor en het levendige volksleven weerspiegeld. De humoristische en satirische toon van Kotliarevski's werk werd overgenomen door andere schrijvers, in de eerste plaats door leden van de zogenaamde Charkivkring (Petro Goelak-Artemovski, Jevhen Hrebinka). Tot de Charkivkring behoorde ook Hrihori Kvitka-Osnovjanenko, de grondlegger van de Oekraïense fictieve proza, die de traditie om de Oekraïense taal alleen in komische genres te gebruiken doorbrak en zich in zijn werken richtte op sentimentele en liefdesthema's.

19e eeuw
De 19e eeuw is de tijdperk van de Romantiek en in vele landen en regio's de tijd van de opkomst van een nationaal bewustzijn. De dichtbundel "Kobzar" van Taras Sjevtsjenko, die in 1840 werd gepubliceerd, werd de verkondiging van de literaire en intellectuele onafhankelijkheid van de Oekraïners. Taras Sjevtsjenko's werk bepaalde decennia lang de verdere ontwikkeling van de Oekraïense literatuur - niet alleen poëzie, maar ook proza en toneel. De poëzie van Sjevtsjenko werd een belangrijk stadium in de ontwikkeling van de Oekraïense literaire taal. Sjevtsjenko zette het vormingsproces voort dat was begonnen door zijn voorgangers (Ivan Kotljarevski, Hrihori Kvitka-Osnovjanenko, romantische dichters, etc.), door een synthese van hoogstaande literatuur met de levende volkstaal te realiseren. Taras Sjevtsjenko, die als de nationale dichter van Oekraïne wordt beschouwd, werd wereldwijd hét symbool van de Oekraïense cultuur.

Het literaire verloop van de tweede helft van de 19e eeuw werd bepaald door het werk van een grote groep zeer getalenteerde schrijvers - Ivan Franko, Lesja Oekrainka, Mychailo Kotsjoebinski, Ivan Nechoej-Levitski, Marko Vovtsjok, Panas Mirnyi, Olha Kobyljanska, Borys Hryntsjenko en anderen. De literatuur van die tijd werd gekenmerkt door een verscheidenheid aan creatieve stromingen en individuele schrijfstijlen, het gebruik van verschillende genres - van epische romans en novellen tot korte verhalen, feuilletons, verhalen, enz. Een aanzienlijk deel van de schrijvers uit dit tijdperk was actief in politieke en educatieve activiteiten.

Een voorbeeld van een homo universalis in de geschiedenis van de Oekraïense cultuur is Ivan Franko - dichter, prozaschrijver, toneelschrijver, journalist, literair criticus, theoreticus en vertaler. De omvang van zijn creatieve werk is verbazingwekkend (meer dan 50 delen). De schrijver was één van de eersten die werken uit de wereldliteratuur in het Oekraïens vertaalde (Goethe, Heinrich Heine, Lord Byron).

Met de opkomst van een nieuwe generatie auteurs rond de eeuwwisseling werd de Oekraïense literatuur beïnvloed door het Europese modernisme. Deze benadering kwam het duidelijkst tot uiting in het werk van twee vooraanstaande literaire figuren uit deze periode - de dichteres Lesja Oekrainka en de prozaschrijver Mychailo Kotsjoebinski.

Lesja Oekrainka verrijkte de Oekraïense literatuur met voorstellingen uit de wereldliteratuur en verhaallijnen uit de geschiedenis en mythologie van verschillende tijdperken en verschillende volkeren van de wereld. Naast haar eigen poëtische werk hield Lesja Oekrainka zich bezig met vertalingen. Ze maakte uitstekende vertalingen van Homerus, Heinrich Heine, Shakespeare, Lord Byron, Victor Hugo, Egyptische en Italiaanse volksliederen en Indiase heldendichten.

Michail Kotsjoebinski is de auteur van het wereldberoemde verhaal "Schaduwen van Vergeten Voorouders", dat een poëtische perceptie van het leven combineert met een realistische beschrijving van het boerenleven van de Hoetsoelen, een bergvolk in de Beskiden, het deel van de Karpaten dat gelegen is in het grensgebied tussen Oekraïne en Roemenië.

De Sovjetperiode
Na de Russische Revolutie van 1917 werd het literaire proces in Oekraïne, net als in de hele Sovjet-Unie, gekenmerkt door grote dramatiek en complexiteit. Aan de ene kant werd in de begintijd de Oekraïense literatuur gesteund door de staat en beleefde een ongekende bloei. Verschillende artistieke stromingen, stijlen en richtingen bestonden naast elkaar op een rijk literair palet - van radicaal proletarisch cultisme, waarvan de theoretici pleitten voor de creatie van een "zuiver proletarische cultuur" (Vasyl Ellan-Blakitny, Hnat Mychailitsjenko, Mikola Chvylevy) tot het futurisme (Michail Semenko) en het neoclassicisme, waarvan de vertegenwoordigers zich richtten op de creatie van hoge harmonieuze kunst op basis van de beheersing van klassieke voorbeelden van de wereldliteratuur (een groep neoclassicisten onder leiding van Nikolai Zerov).

Veel vertegenwoordigers van deze Oekraïense literaire opleving stierven echter tijdens de Sovjetrepressies. In 1938-1954 werden ongeveer 240 Oekraïense schrijvers vervolgd, hoewel velen van hen de Sovjetmacht steunden, ervoor vochten en zich na de revolutie als schrijvers vestigden. De dichter Maksim Rylsky, die erkend werd door de Sovjetautoriteiten, werd gearresteerd, Ostap Visjna zat 10 jaar in kampen op beschuldiging van deelname aan een mythische Oekraïense militaire organisatie, Hrihory Kosynka, Mykola Zerov, Mykola Koelisj, Jevhen Ploezjnyk, Mychailo Semenko werden doodgeschoten. Mikola Chvylevyi, die veel van zijn medestanders probeerde te redden, pleegde zelfmoord.

Ondanks het rigide kader van het socialistisch realisme dat in de Sovjetperiode heerste, zijn Oekraïense schrijvers erin geslaagd literatuur te creëren die vandaag de dag nog steeds relevant is. Dit zijn in de eerste plaats de werken van Pavlo Tychyna, Maksym Rylsky, Volodymyr Sosjoera, Oleksandr Dovzjenko, Oleksandr Gontsjar en anderen.

In de jaren 1960, dankzij de dooi van Chroesjtsjov en een zekere liberalisering van het sociale en politieke leven, ontstond in Oekraïne een krachtige artistieke beweging, waarvan de vertegenwoordigers later de "Zestigers" werden genoemd. De "Zestigers" waren op zoek naar nieuwe vormen van creativiteit, een nieuw begrip van de nationale ervaring binnen het totalitaire systeem. Vasyl Stoes, Lina Kostenko, Vasyl Simonenko, Hrihory Tjoetjoennik, Dmytro Pavlytsjko, Ivan Dratsj en anderen behoorden tot deze generatie. Zijn actieve maatschappelijke positie leidde ertoe dat Stoes, net als veel van zijn collega's, toetrad tot de gelederen van de "dissidente" intelligentsia, wat op zijn beurt leidde tot arrestaties en verbanning. In de jaren 1970 vond een nieuwe golf van massa-arrestaties van Oekraïense intellectuelen plaats en veel vooraanstaande schrijvers werden veroordeeld voor "anti-Sovjet-agitatie". Sommigen van hen werden gerehabiliteerd (ook postuum) in het begin van de jaren '90 van de vorige eeuw.

Hedendaagse Oekraïense literatuur
Door de toegenomen vrijheid en openheid van de Oekraïense samenleving na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en de veel groetere toegang tot de literatuur van andere landen, verschilt de hedendaagse Oekraïense literatuur van de literatuur uit de Sovjet-Unie. Schrijvers buigen zich vaak over onderwerpen die voorheen taboe waren (Holodomor, seksualiteit, drugs, afwijkend gedrag, etc.), gebruiken nieuwe stijlen (postmodernisme, neo-avant-garde, godslastering), diversiteit en vermenging van genres, schokkende effecten en reflecteren op sociale problemen en historisch geheugen.

Veel werken van hedendaagse dichters en schrijvers concentreren zich op de donkere kanten van het menselijk leven, zoals geweld en crisis. Dit is een reactie op decennia van vals maar verplicht optimisme in de Sovjetliteratuur.

Er zijn talloze literaire festivals in Oekraïne, de belangrijkste zijn het internationale literaire festival van Lviv, het Poëziefestival Meridiaan van Tsjernivtsi en het Boekenarsenaal in Kiev.

Voor het komische effect kiezen sommige Oekraïense auteurs van na de onafhankelijkheid ervoor om te schrijven in een mengtaal van Russisch en Oekraïens, Soerzjyk genaamd (Bohdan Zjoldak, Les Podervjanskyi, Volodymyr Dibrova, Myhaylo Brynyh). Het Soerzjyk wordt gezien als de taal van de gemarginaliseerden.

Tot de belangrijke hedendaagse auteurs behoren de romanschrijfster Maria Matios ( 1959) en Joeri Androekovitsj (1960), één van de intellectuele spreekbuizen van de Oranjerevolutie, maar ook de feministische dichteres, romanschrijfster en essayiste Oksana Zaboezjko (1960), de romanschrijfster, essayiste en dichteres Serhi Sjadan (1974), wiens thema's ontworteling en migratie van volkeren naar het Westen zijn, de romanschrijfster Natalka Snjadanko (* 1973), die clichés niet uit de weg gaat maar er speels mee omgaat, Andrej Ljoebka (* 1987), die zich bijzonder verbonden voelt met de Oekraïense Karpaten, Sofia Androechovitsj (* 1987), die schrijft over het leven in het oude Oostenrijks-Hongaarse Oost-Galicië, en Tanja Maljartsjoek (* 1983), die nu in Wenen woont en zich bezighoudt met de situatie in ballingschap

Hedendaagse Oekraïense drama's spelen een relatief kleine rol in de meeste theaterprogramma's. De Oekraïens-talige kluchten van Oleksandr Bejderman zijn hier het vermelden waard, maar hij is het meest bekend om zijn gedichten in het Jiddisch.